• Onderwerp: Carcinogenen
• Vakgebied: Chemie (natuurwetenschappen)
• Leeftijdsgroep: (Minimaal) 9e klas van de basisschool (14 jaar)

Doel van de les

• Studenten verdiepen hun kennis van de gevaarlijke eigenschappen van stoffen en hoe ze geëtiketteerd zijn, en van het omgaan met gevaarlijke stoffen, vooral carcinogene, mutagene en reprotoxische chemicaliën (CMR).
• Leerlingen vullen hun kennis over kanker en carcinogenen aan (zie inhoud van de stations).
• Studenten ontwikkelen vaardigheden in het gebruik van/werken met verschillende gegevensbronnen (databases, het wereldwijde web, vakliteratuur, etc.) en in het presenteren of ontwerpen van korte, bondige teksten over het onderwerp en mini-activiteiten.
• Studenten worden getraind in samenwerkend leren en communiceren en ontwikkelen kritisch denken.

Activiteiten

Het doel is om binnen een beperkte tijd belangrijke aspecten/informatie over carcinogenen te geven door roterend door zeven stations.

1. Wat is kanker?
2. Eigenschappen van carcinogenen
3. Etikettering carcinogenen
4. Carcinogenen classificeren
5. Voorbeelden van carcinogenen en hun eigenschappen
6. Mogelijke carcinogenen op de werkplek
7. 12 tips om kanker te voorkomen

Mogelijke varianten van implementatie

De meest eenvoudige implementatie

De leerkracht bereidt de inhoud en activiteiten voor op een individueel, vrijstaand station.

Geavanceerde implementatie

Voorbereidingstijd:
Er worden trio’s/groepen gevormd (willekeurig of met naam) die onderwerpen kiezen (kiezen - de volgorde van het kiezen van het thema van de zender trekken). Trio’s/groepen bereiden de inhoud van de zender voor volgens de volgende criteria:

• Verfijnen van de inhoud van de zender:
  Op basis van de voorbereide inhoud en verschillende bronnen halen ze de belangrijkste (korte, beknopte) inhoud/informatie eruit, die belangrijk en relevant is voor leeftijdsgenoten.
• Didactische verfijning van het station:
  Studenten presenteren de inhoud/informatie op een gedenkwaardige (“zo veel en zo gemakkelijk (begrijpelijk)”) of interessante manier, met educatief materiaal, hulpmiddelen en/of geplande activiteiten voor een duur van 5 minuten → Voorbereiding van educatief materiaal

Formatieve implementatie

Voor de implementatie, na het voorbereiden van de inhoud voor de stations, volgt een peer-analyse van het lesmateriaal - Trio’s/groepen beoordelen de inhoud of het lesmateriaal voor elk station (bijv. elke groep beoordeelt de inhoud van het station met een lager nummer) en geven feedback (feedback gedurende 5 minuten) over het bereik, de deskundigheid, de transparantie, de duidelijkheid en de bruikbaarheid van het materiaal (voor iedereen).

Trio’s/groepen keren terug naar hun stations en proberen, indien nodig, hun leerstof te verbeteren op basis van feedback (10 minuten).

Implementatietijd

• Begin van de activiteit:
  Rotatie van de groepen langs de stations met de klok mee.
• Eenvoudige implementatie:
  Groepen rouleren door de stations met geschikte tijdsintervallen (bijv. 5 minuten).
• Geavanceerde uitvoering:
  Elk lid van het trio heeft zijn eigen kleur (bijv. groen, blauw en rood). Een gekozen kleur (bepaald door de leerkracht) blijft op zijn station (gastheer) terwijl de andere twee naar de volgende gaan. Na 5 minuten introduceert de gastheer van het station het onderwerp of leidt een activiteit over het onderwerp. In de volgende ronde wordt de gastheer een van de bezoekende studenten (andere kleur), enz. (de rotatie duurt 35 minuten + 10 minuten reserve).

Mogelijke inhoud en activiteiten per station

Station 1: Wat is kanker?

Vraag voor studenten:

• Hoe begrijp je de ziekte kanker?
• Heb je ervaring met deze ziekte in je uitgebreide familie?

Kanker is een ziekte die wordt gekenmerkt door ongecontroleerde celdeling. Celdeling is een normaal proces in het menselijk lichaam, maar alleen zoveel als nodig is voor de normale, fysiologische vernieuwing van verouderende cellen. Bij kankercellen gaat de deling echter ongecontroleerd door en door deze ongecontroleerde deling groeien de gemuteerde kankercellen vaak in het omliggende weefsel en kunnen ze zich zelfs verspreiden (metastaseren) via het bloed of de lymfevaten naar verre organen.

Wat is kanker? Algemene aspecten

Kanker is niet slechts één ziekte, maar een naam voor meer dan tweehonderd verschillende ziekten, die allemaal kunnen worden ingedeeld in verschillende grote groepen (carcinomen, sarcomen, leukemie en lymfomen), afhankelijk van de organen waarin ze voorkomen. De kans op kanker begint aanzienlijk toe te nemen vanaf de leeftijd van 45 tot 50 jaar. Volgens gegevens van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) is kanker wereldwijd de op één na meest voorkomende doodsoorzaak, direct na hart- en vaatziekten, met bijna 10 miljoen sterfgevallen in 2020. Dit jaar is bij 2,7 miljoen mensen in de Europese Unie (EU) kanker vastgesteld. Naar schatting 52% van alle werkgerelateerde sterfgevallen in de Europese Unie wordt veroorzaakt door kanker. Door blootstelling aan carcinogenen op het werk krijgen elk jaar ongeveer 120.000 mensen de diagnose kanker en verliezen bijna 80.000 mensen het leven.

Vragen voor studenten

• Wat kan er nog meer wetenschappelijk over kanker gezegd worden? (Bestudeer een betrouwbare bron.)
• Wie kan kanker krijgen en waarom?
• Hoe zou je je notities over wat kanker is aanvullen?

Station 2: Eigenschappen van carcinogenen

Vragen voor studenten:

• Wat zegt de NAPO over carcinogenen?
• Bekijk de NAPO-film “Gevaar: Chemische stoffen” en beantwoord de vragen op het observatieblad.
• Hoe kunnen gevaarlijke (giftige, carcinogenen) stoffen het lichaam binnenkomen? Markeer het op het diagram!
• Welke eigenschappen van gevaarlijke stoffen wilden de filmmakers benadrukken met de getoonde fragmenten?

• Zijn de effecten van carcinogenen onmiddellijk zichtbaar?
• Wat betekent langdurige blootstelling aan carcinogenen? Hoe noemen we een dergelijke blootstelling aan gevaarlijke stoffen anders?

Station 3: Etikettering carcinogenen

Vraag voor studenten

• In de NAPO-film zag je een pictogram. Ken je het?

Dit is een relatief nieuw pictogram dat een bijzonder gevaarlijke groep stoffen aanduidt. Het wordt ook wel een CMR-pictogram genoemd (een afkorting van de termen carcinogene, mutageneen voor de voortplantinggiftige stoffen).

Vraag voor studenten

• Hoe zou je CMR in jouw taal vertalen?

Een carcinogeen kan een chemische, fysische of biologische agent zijn of een andere factor die kanker kan veroorzaken of de incidentie ervan kan verhogen. Mutagene stoffen veroorzaken mutaties of verhogen de frequentie van mutaties. Een mutatie is een permanente verandering in de hoeveelheid of structuur van het genetisch materiaal van een cel. Als deze mutaties kiemcellen (eicellen of zaadcellen) aantasten, kunnen ze worden doorgegeven aan het nageslacht. Mutagenen kunnen van fysische oorsprong zijn (blootstelling aan ioniserende straling of ultraviolette straling), chemische oorsprong (blootstelling aan stoffen zoals benzeen of formaldehyde) of biologische oorsprong (infectie met bepaalde biologische agentia (virussen, bacteriën en parasieten).

Gevaarlijke stoffen, zoals carcinogenen, worden niet alleen gemarkeerd met pictogrammen, maar ook met waarschuwingswoorden en H- en P-verklaringen.

Wat zijn waarschuwingswoorden? Dit zijn woorden die de ernst van het gevaar aangeven om de lezer te waarschuwen voor een potentieel gevaar. Zulke woorden zijn bijvoorbeeld HAZARD (Gevaar) of WAARSCHUWING (WAARSCHUWING) in het geval van carcinogenen van categorie 1A of 1B of categorie 2 (je zult op het volgende station vertrouwd raken met de categorieën van carcinogenen).

H - verklaringen zijn Gevarenaanduidingenen beschrijven de aard van de gevaarlijke stof en delen deze met een nummer in in hun klasse of categorie. Voor carcinogenen zijn deze verklaringen bijv:

H350: Kan kanker veroorzaken.
H350i: Kan kanker veroorzaken bij inademing.
H351: Verdacht van het veroorzaken van kanker.

P - verklaringen zijn Voorzorgsmaatregelendie aanbevolen maatregelen beschrijven bij het omgaan met een bepaalde gevaarlijke stof om schadelijke effecten van blootstelling, gebruik of verwijdering van de gevaarlijke stof te verminderen of te voorkomen. Voor carcinogenen zijn deze verklaringen bijv:

P201: Voor gebruik speciale instructies vragen.
P202: Niet gebruiken voordat alle veiligheidsmaatregelen zijn gelezen en begrepen.

Station 4: Carcinogenen classificeren

Vraag voor studenten

• Lees de onderstaande tekst aandachtig en antwoord Wat is het verschil tussen het Europese en het internationale (Amerikaanse) systeem voor het classificeren van carcinogenen?

Een carcinogeen veroorzaakt kanker of verhoogt de incidentie ervan. Stoffen die in dierproeven goedaardige en kwaadaardige vormen hebben veroorzaakt, worden verondersteld of vermoed carcinogenen voor mensen te zijn, tenzij er sterke aanwijzingen zijn dat het mechanisme van tumorvorming niet relevant is voor mensen. Het indelen van stoffen als carcinogenen is een proces waarbij stoffen op basis van de sterkte en betrouwbaarheid van het bewijsmateriaal in een van de categorieën worden ingedeeld. Gegevens voor indeling worden verkregen door laboratoriumtests, computermethoden en menselijke ervaring (epidemiologische studies). De classificatie van gevaarlijke en carcinogene stoffen (in overeenstemming met de CLP-verordening) is gebaseerd op het identificeren van de gevaarlijke eigenschappen van deze stoffen (NIET op het identificeren van hun risico).

De Europese Unie past de Classificatie, etikettering en verpakkingsverordening (CLP) toe, die carcinogenen classificeert op basis van bewijs uit betrouwbare studies bij mensen en dieren en, waar nodig, aanvullende gegevens. Er worden twee verschillende gevarencategorieën gedefinieerd:

• Categorie 1: omvat stoffen waarvan bekend is of vermoed wordt dat ze kankerverwekkend zijn voor de mens en is onderverdeeld in twee categorieën:
  • Categorie 1A: omvat bewezen carcinogenen voor de mens (epidemiologische studies);
  • Categorie 1B: bevat stoffen waarvan op basis van bewijsmateriaal van dieren bekend is dat ze carcinogenen kunnen zijn voor mensen.
• Categorie 2: omvat stoffen waarvan op basis van bewijs uit studies bij mensen en/of dieren wordt vermoed dat ze carcinogenen zijn voor de mens, maar die niet overtuigend genoeg zijn om de stof in categorie 1A of 1B in te delen.

Het Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek (IARC) deelt carcinogenen in vier of vijf groepen in:

• Groep 1: de stof is kankerverwekkend voor de mens
• Groep 2A: de stof is waarschijnlijk carcinogeen voor de mens
• Groep 2B: de stof is mogelijk carcinogeen voor de mens
• Groep 3: de stof kan niet worden ingedeeld als kankerverwekkend voor de mens
• Groep 4: de stof is waarschijnlijk niet carcinogeen voor de mens.

Het IARC-indelingsprincipe is gebaseerd op bewijs van carcinogene risico’s bij blootstelling van de mens. Voorbeeld: een stof die slechts in zeer geringe mate de kans op kanker bij mensen verhoogt bij langdurige blootstelling aan hoge doses (het bewijs voor deze geringe verhoging is sterk) wordt ingedeeld in categorie 1, hoewel de stof bij normaal gebruik geen hoog risico vormt.

Station 5: Voorbeelden van carcinogenen en hun eigenschappen

Vraag voor studenten

• Kies uit de gegeven lijst (of naar eigen inzicht) een van de carcinogenen (bijv. benzeen, acrylamide, formaldehyde, asbest) en stel aan de hand van een veiligheidsinformatieblad of een overzicht van de eigenschappen de gevaren voor die oneigenlijk gebruik met zich mee kunnen brengen.

Station 6: Mogelijke carcinogenen op de werkplek

Vragen voor studenten

• Bestudeer de geselecteerde werkplek en bedenk welke mogelijke carcinogenen (chroom, cadmium, benzeen, acrylamide, formaldehyde, afgewerkte minerale machineoliën, uitlaatgassen van dieselmotoren, houtstof, asbest) werknemers op deze werkplek kunnen tegenkomen?
• Welke actie moet de werkgever ondernemen?
• Welke actie moet de werknemer ondernemen?

Een voorbeeld van een werkplek in de bouw met blootstelling aan asbest:

• Asbest werd op grote schaal gebruikt in gebouwen en bouwmaterialen. Bij activiteiten waarbij asbesthoudende materialen worden verbrijzeld, komen asbestvezels vrij in de lucht. Individuele asbestvezels kunnen niet worden gezien of geroken. Deze vezels kunnen onbewust worden ingeademd en vervolgens vast komen te zitten in de longen of in het maagdarmkanaal.
• Bij langdurige blootstelling kunnen asbestvezels die worden ingeademd of ingeslikt ontstekingen en kanker veroorzaken (longkanker en mesothelioom). De latente periode tussen blootstelling en het ontstaan van asbestgerelateerde kanker is zeer lang (van 15 tot 50 jaar).
• In 2005 verbood de Europese Unie alle gebruik van asbest en de winning, productie en verwerking van asbestproducten. Dat betekent echter niet dat dit zeer schadelijke materiaal niet meer in onze omgeving aanwezig is. Integendeel, het zit in veel producten zoals waterleidingen, stalen skeletten, verwarmingsketels, afdichtingen en dakbedekking.
• Wat moeten werkgevers doen? Voordat ze met de bouwwerkzaamheden beginnen, moeten ze vaststellen of er asbesthoudende materialen op de locatie aanwezig zijn. Ze moeten onderzoeken of er vezels vrijkomen in de lucht tijdens de bouwwerkzaamheden en zich strikt houden aan de geldende voorschriften. Werknemers moeten worden geïnformeerd over de risico’s en preventieve maatregelen. Het werk moet worden uitgevoerd door gekwalificeerde werknemers met de juiste uitrusting en werktechnieken.
• Wat moeten werknemers doen? Ze moeten de juiste persoonlijke ademhalingsapparatuur en beschermende kleding van de werkgever gebruiken. Asbesthoudende materialen moeten zo worden verwijderd dat ze zo min mogelijk worden beschadigd.

Vragen voor studenten

• Wat doe je als je als vrijwilliger deelneemt aan een milieuschoonmaakactie en je een illegale stortplaats voor asbestcementdaken ziet?
• Ga na of er gebouwen in je omgeving zijn met daken van asbestcement.

We mogen asbestproducten niet zelf verwijderen, maar moeten contact opnemen met erkende aannemers die getraind zijn en de juiste persoonlijke beschermingsmiddelen hebben. Je informeert de organisatoren van de milieubeschermingscampagne over de illegale afvaldump, die de bevoegde controle-instanties zullen inlichten.

Voorbeeld van een werkplek in een autoreparatiewerkplaats en blootstelling aan dieselmotoremissies:

• De meeste gevaarlijke stoffen zijn geëtiketteerd en geclassificeerd, maar er zijn ook carcinogenen die ontstaan als bijproducten tijdens het werkproces. Omdat deze meestal niet gemarkeerd zijn en geen veiligheidsinformatieblad hebben, moet er speciale aandacht aan worden besteed. De uitlaatgassen van dieselmotoren zijn een complex mengsel van gassen, dampen, vloeibare aerosolen en deeltjes. Er zitten relatief grote hoeveelheden roet in de uitlaatgassen en het mengsel bevat verschillende carcinogenen.
• Kortdurende blootstelling aan uitlaatgassen van dieselmotoren kan irritatie van ogen, neus, keel en longen veroorzaken. Langdurige blootstelling kan het risico op het ontwikkelen van chronische ademhalingsaandoeningen, waaronder longkanker, verhogen.

Bekijk de animatiefilm “Napo maakt mensen bewust van verborgen moordenaars”.

Vraag voor studenten

• Waarom moeten werkgevers speciale aandacht besteden aan carcinogenen die ontstaan als bijproducten tijdens het werkproces?

Station 7: Twaalf tips om kanker te voorkomen

Wist je dat elk jaar meer dan 12.000 Slovenen kanker krijgen, waarvan er 5.700 overlijden? Kanker is de op één na meest voorkomende doodsoorzaak in Slovenië. De meest voorkomende vormen van kanker in Slovenië zijn:

• Huidkanker
• Darmkanker
• Rectale kanker
• Longkanker
• Borstkanker
• Prostaatkanker

Bovengenoemde vormen van kanker kunnen in verband worden gebracht met een ongezonde levensstijl, zoals overmatig zonnebaden, verkeerde voeding, roken en overmatig drinken van alcoholische dranken, maar ook met blootstelling aan carcinogenen op de werkplek (blootstelling aan asbest blijft bijvoorbeeld een groot probleem bij het verwijderen en slopen van gebouwen en bij onderhoudsprocedures).

De kans op het ontstaan van kanker wordt bepaald door een optelsom van onderling verbonden risicofactoren:

• Omgevingsfactoren (biologisch, chemisch en fysisch)
• Levensstijl (roken, ongezonde voeding)
• Blootstelling aan carcinogenen in de werkomgeving
• Erfelijke aanleg
• Willekeurig

Blootstelling aan een individuele risicofactor betekent niet dat elke blootgestelde persoon zeker ziek zal worden, maar het geeft wel een grotere kans om ziek te worden. Dus, hoe voorkom je kanker? Hoe verminder je de risicofactoren voor kanker?

Vraag voor studenten

• Stel enkele maatregelen voor in de strijd tegen kanker! Vergelijk ze met de 12 tips voor kankerpreventie in de folder van de Sloveense vereniging van kankerverenigingen.

12 tips om je risico op kanker te verkleinen of kanker op te sporen voordat problemen je naar de dokter sturen

In 1986 stelden experts van het programma Europa tegen Kanker, op basis van eerdere kennis over factoren in de leef- en werkomgeving die in verband worden gebracht met het ontstaan van kanker en over benaderingen om het risico op deze ziekte te verminderen, de eerste versie van de Europese code tegen kanker op. Dit zijn tips over hoe te leven om de kwetsbaarheid te minimaliseren en om de morbiditeit en mortaliteit van kanker onder de bevolking te verminderen met de steun van de staat. Nieuwe bevindingen over de risicofactoren van kanker en maatregelen om de ziekte zo snel mogelijk op te sporen leidden tot wijzigingen van de code, eerst in 1995, toen in 2003 en later in 2014.

De vierde, bijgewerkte versie van de Code is opgesteld door experts die bijeenkwamen onder auspiciën van het Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek, een gespecialiseerd agentschap van de Wereldgezondheidsorganisatie.

Het opvolgen van de bijgewerkte adviezen vermindert niet alleen het risico op kanker, maar ook op andere chronische ziekten, vooral hart- en vaatziekten, die ook de meest dodelijke zijn. Voor je gezondheid zorgen is een persoonlijke verantwoordelijkheid die alleen mogelijk is in een land dat gezondheid in al zijn beleid ondersteunt, dus de verantwoordelijkheid van de maatschappij mag niet worden genegeerd in de preventie van kanker en andere ziekten.

Europese code tegen kanker 2014

1. Niet roken!
   Rook niet en gebruik geen tabaksproducten in welke vorm dan ook! Rokers, stop zo snel mogelijk met roken!
   
2. Rook niet in het bijzijn van anderen!
   Jouw roken kan de gezondheid van de mensen om je heen schaden! Rook niet thuis of op het werk
3. Zorg voor een gezond, normaal gewicht!
   Obesitas verhoogt het risico op kanker van de dikke darm en het rectum, evenals vele andere kankeraandoeningen. Zorg voor een normaal gewicht met een uitgebalanceerd dieet met veel groenten en fruit! Blijf lichamelijk actief!
4. Wees elke dag lichamelijk actief!
   Beperk de tijd die je zittend doorbrengt! Neem deel aan verschillende activiteiten (snelwandelen, hardlopen, fietsen, zwemmen, langlaufen)!
5. Eet gezond!
   Eet veel volle granen, peulvruchten, groenten en fruit! Eet niet te veel calorierijk voedsel (voedsel met veel suiker en vet) en vermijd zoete dranken! Vermijd vleesproducten en eet minder rood vlees en natriumrijk voedsel!
6. Beperk alle soorten alcoholische dranken!
   Om kanker te voorkomen kun je beter helemaal geen alcoholische dranken drinken. Als je af en toe drinkt, dan mogen mannen maximaal twee eenheden alcoholische dranken per dag drinken en vrouwen maar één (de eenheid bevat 10 g pure alcohol, die zit in 1 dL wijn, 2,5 dL bier, 0,3 dL sterke drank of 2,5 dL most).
7. Stel jezelf zo min mogelijk bloot aan de zon!
   Gebruik beschermende kleding, hoofddeksels, zonnebrillen en crèmes. Pas op voor zonnebrand, vooral bij kinderen!
   Zonnebaden in zonnestudio’s is ook gevaarlijk, omdat het effect lijkt op dat van de zon.
8. Bescherm jezelf op het werk tegen gevaarlijke stoffen die kanker veroorzaken!
   Laat je informeren over de stoffen waarmee je op je werk te maken hebt!
   Volg de richtlijnen voor gezondheid en veiligheid op het werk!
9. Bescherm jezelf tegen ioniserende straling!
   Waar er meer van het radioactieve element radon in de grond zit, kan het gebouwen binnendringen - in woon- en werkruimten. Regelmatige ventilatie vermindert de radonconcentratie in ruimtes aanzienlijk en beschermt tegen de ontwikkeling van longkanker.
10. Vrouwen
    Borstvoeding vermindert het risico op kanker, dus geef je kinderen borstvoeding als dat mogelijk is! Beperk het gebruik van hormonale medicijnen om overgangsverschijnselen te verlichten, want deze worden in verband gebracht met sommige soorten kanker!
11. Zorg ervoor dat je kinderen gevaccineerd zijn tegen:
    Hepatitis B
    Humaan papillomavirus (HPV) (meisjes).
12. Doe mee aan georganiseerde screeningprogramma’s!
    Doe na je 50e een test op occult bloed in ontlasting, die wordt aangeboden door het Svit-programma! Vrouwen, bezoek regelmatig uw gynaecoloog voor baarmoederhalsscreening! Als u een uitnodiging ontvangt voor een screening in het Zora-programma, reageer dan onmiddellijk! Vrouwen ouder dan 50 jaar moeten een preventieve mammografie laten maken. Als u een uitnodiging ontvangt voor het Dora-programma, reageer dan op de uitnodiging!